Referentie

Bellas Cabane Christine. La coupure : L’excision ou les identités douloureuses, La Dispute, Paris, 2008.

Situeer de schrijfster

Kinderarts, antropologe

Onderwerp

Doorheen dit boek legt de schrijfster begrip en respect voor de Malinese samenleving aan de dag. Als arts positioneert ze zich tegen vrouwenbesnijdenis, maar bestudeert ze het complex onderwerp in zijn geheel. Het werk omvat meer dan het wetenschappelijk onderzoek dat uitgevoerd werd in Mali en in de Malinese migrantengemeenschap in Frankrijk. De lezer wordt meegenomen om een ware socio-antropologische reis.

Samenvatting

Dit boek bestaat uit twee delen : ‘Afrika’ en ‘Frankrijk’. Het verhaal is lineair opgebouwd. De auteur schrijft regelmatig haar dialogen met Malinese gesprekspartners neer. Deze gesprekken vinden zowel plaats in het thuisland als in een migratiecontext in Frankrijk.

Christine Bellas Cabane is sinds lange tijd actief in een project dat aan ontwikkelingssamenwerking doet in een klein Malinees dorp. Ze blijft haar vaststellingen in vraag stellen en wil steeds meer te weten komen over de mensen met wie ze wenst samen te werken. In het kader van deze zoektocht is vrouwenbesnijdenis een onvermijdbaar onderwerp, dat ze nader onderzoekt in haar thesis gezondheidsantropologie.

Het boek geeft talrijke gesprekken en ontmoetingen weer met mannen, vrouwen, adolescenten, besnijdsters, gezondheidsdeskundigen, moeders, grootmoeders, religieuze leiders, intellectuelen, dorpbewoners, … Alle standpunten, zowel voor het behoud als voor het uitroeien van de traditie, worden gedetailleerd besproken. Hierbij wordt specifiek aandacht geschonken aan de potentiële moeilijkheden verbonden aan de strijd tegen vrouwenbesnijdenis in de Malinese samenleving van de 21^e eeuw.

De schrijfster reikt ons belangrijke sleutels aan om de praktijk te begrijpen en schetst de evolutie van een langzame, maar belangrijke mentaliteitsverandering. Hoewel de praktijk nog uitgevoerd wordt wanneer ze haar onderzoek voert, wordt het overgangsritueel (overgangsritueel, educatieve dimensie, seksuele differentiatie, …) steeds minder aangehaald als reden en behoudt men enkel het aspect van de identiteitsbevestiging (besnijdenis wordt uigevoerd op zeer jonge leeftijd, individueel, er wordt geen feest georganiseerd in de gemeenschap, …). In het eerste deel wordt ook veel aandacht geschonken aan de legale en juridische aspecten.

Het laatste deel van het boek wordt gewijd aan ontmoetingen met de Malinese migrantengemeenschap in Frankrijk. Christine Bellas Cabane belicht de verschillende ervaringen van migrantenvrouwen : identiteitsproblemen, die versterkt worden door het contact met Westerse partners, vrouwen en deskundigen, loyaliteitsconflict, eventuele breuken, … 

Ze beschrijft hoe apart elk parcours is tegenover de gezondheidszorg in het Westen en toont interesse voor de mogelijke oplossing die sommige vrouwen vinden in de chirurgische ingreep. In deze context heeft ze de indruk een “omgekeerde spiegel te zien. In Mali wordt vrouwenbesnijdenis uitgevoerd zodat een kind opgenomen zou worden in de groep, om haar lidmaatschap aan te tonen, om over te gaan van “ik” naar “wij”. Het doel is, met andere woorden, het kind te vermenselijken. In Frankrijk lijkt de clitorisreconstructie de omgekeerde metamorfose te bewerkstelligen. Van het ene mes naar het andere, dacht ik, om een identiteitsverandering aan te tonen, om terug over te gaan van “wij” naar “ik”. Dit allemaal door het verlangen om zich te conformeren aan de gangbare normen in onze maatschappij. (…) De chirurgische ingreep had een belangrijke symbolische waarde, namelijk het herstellen van de persoonlijke identiteit van diegenen die dachten dat dit hen voor altijd ontnomen was…” (p 118).

Kritiek

De schrijfster neemt ons mee op een Afrikaans avontuur, of eerder op een voorturend heen- en weergereis tussen hier en daar.

De schrijfster toont hoe ze tewerk gaat in haar onderzoek. Ze positioneert zich duidelijk voor de gezondheid van meisjes en vrouwen, en dus tegen vrouwenbesnijdenis en de gevolgen die de praktijk met zich meebrengt op korte, middellange en lange termijn. De schrijfster verzwijgt niets, ze vertelt over haar vragen, haar vooronderstellingen, haar pogingen en haar fouten. Ze beschrijft hoe haar gezichtsveld breder werd, hoe haar gezichtsveld zich gaandeweg en door het contact met de ander ontplooide. Het boek draait om een mogelijke ontmoeting tijdens dewelke men vrijuit kan spreken.

Christine Bellas Cabane positioneert zich op een ethische en professionele manier, en legt respect en begrip voor de ander aan de dag:

“… de etnologie dient niet om alles te rechtvaardigen, maar om te begrijpen, om afstand te nemen van onze eigen zekerheden en waarden en om die van anderen beter te begrijpen. Dit betekent evenwel geen afwezigheid van overtuigingen. Maar door de ander waar te nemen zonder hem te veroordelen kunnen we hem gaan ontmoeten, kunnen we met hem praten, kunnen we hem ertoe aanzetten te luisteren. Zo kunnen we ervoor zorgen dat hij zich niet in zichzelf gaat keren en dat hij zich niet gaat opsluiten in een vruchteloze radicaliteit. Het is geen techniek, maar het is een houding, een manier van zijn die je aanleert aan de hand van kennis en reflectie. (…) Er staat veel op het spel. Het gaat om de relatie met de ander, of die nu dichtbij je staat of ver van je af staat. Iedereen die werkt met families, hier of elders, weet dat het belangrijk is om personen te kennen en te erkennen in hun menselijkheid, ook al kunnen hun denkwijzen soms vreemd lijken. (…) Door onhandige attitudes ontstaat het risico dat mensen zich nog meer tot hun eigen identiteit zouden gaan keren, waardoor het uitvoeren van vrouwenbesnijdenis aangewakkerd kan worden. Opgelet, hoewel het belangrijk is aan te tonen dat de praktijk verboden is, moeten we een onderscheid maken tussen preventie en repressie. Het is belangrijk dat vrouwen zich in vertrouwen kunnen uiten, zonder dat ze het risico lopen onmiddellijk aangegeven te worden. Zoals altijd het geval is bij preventie, kan de preventie van vrouwenbesnijdenis niet gebeuren zonder rekening te houden met de persoon in zijn geheel. Wij beschermen niet enkel de clitoris, maar wij beschermen meisjes in hun geheel. Dat mogen we niet vergeten.” (P225-226)

In dit boek worden ook tal van pistes aangegeven en verschillende aanbevelingen gedaan, die het opzetten van een project ter preventie van vrouwenbesnijdenis mogelijk maken.

Persoonlijke mening

Als deskundige en als burger heb ik dit boek op verschillende vlakken geapprecieerd.

Ik waardeer de toegewijde, nauwkeurige en wetenschappelijke manier waarop de schrijfster te werk gaat, en de manier waarop ze zich opstelt bij het ontmoeten van anderen.

Dit werk lijkt me interessante lectuur voor alle personen en deskundigen die belang hechten aan het onderwerp vrouwenbesnijdenis en mensen ontmoeten die betrokken zijn tot de praktijk.

Filmfragmenten van het literair café in Luik, 7 februari 2015 (in frans)